۲۷ شهریور ۱۳۸۶

استاد زرین کوب

مجــروح ِ زخم ِ استبــداد



سخنــی و ســـــرودی بــــــرای
استــادعبـدالحسین زریـن کــوب

.................................
اکنون هشت سال است که نویسنده، پژوهشگر،منتقد ادبی و مورخ بزرگ،ـ استاد دکترعبدالحسین زرین کوب ازمیان ما رفته است.ـ
هشت سال پیش ، از این در اکتبر 1999 مراسمی در دانشگاه سوربُن جدید درپاریس برای بزرگداشت استاد برگزار می شد که طی آن تعدادی از استادان و ایران شناسان (ایرانی و فرانسوی) سخنانی در باره دکتر زرین کوب ایراد کردند.ـ
در کنار آنان من نیزدر این بزرگداشت شرکتی داشتم و سخنان کوتاهی گفتم و شعری را که در سوگ استاد زرین کوب سروده بودم خواندم. در اینجا به مناسبت هشتمین سالگرد درگذشت او ، متن آن سخنان و نیز شعری را که در اندوه استاد سروده بودم درج می
کنم .ـ

با سلام به حضار گرامی ؛
برخلاف عنوانی که اعلام شده است و با توجه به فرصت کوتاهی که هست ، قصد ندارم «دربارهء استاد زرین کوب و زبان فارسی» سخن بگویم. زیرا فرهنگ ایران و شعر فارسی که عظیم ترین بخش از این فرهنگ را نمایندگی می کند ، موضوع اصلی کار و دغدغهء خاطر بیش از شصت سال تلاش و کوشش آن بزرگوار بود و پرداختن به ا ین مطلب ، نیاز به رسالات متعدد دارد و موضوع بکری ست برای دانشجویان دورهء دکترای ادب فارسی و نقد ادبی و تاریخ و آفرینش ادبی درایران و این نکته چنان واضح است که نیازی به گفتن ندارد و بر حضار محترم پوشیده نیست.ـ
عشق بی زوال و شیفتگی شورانگیز ایشان به شعر و ادب فارسی همراه با دانش ناپیداکرانه و ذوق سرشار ، در همهء آثار و تألیفات ایشان نمودی درخشان و آشکار دارد.ـ
استاد شعر هم می سرودند و غزل ها وخصوصاً مثنوی های ارجمندی برای زبان فارسی و فرهنگ ایران به یادگار گذاشته اند.ـ
دوست گرامی ام آقای دکتر شریفی، که بیش از هرکس دیگر به مراتب ارادت و علاقهء من نسبت به آن استاد آگاهی دارد، وقتی در هفتهء گذشته ، ضمن یک مکالمهء تلفنی از من خواست که در این مراسم سخنی بگویم ؛ به او گفتم : «چه بگویم؟ اولاً درپاریس بزرگواران سخن شناس و سخن سنج بسیارند و درثانی در این فرصت کوتاه ، امکان تحقیق و ارائهء مطلب درخورد مقام استاد برای من ناموجود است» ، که دوست عزیزم آقای شریفی گفت:ـ نه نمی شود، هنگامی که من از تهران ، عازم پاریس بودم، خانم دکتر قمر آریان ـ(همسر گرامی استاد زرین کوب)ابراز علاقه کردند که تو در این مراسم شرکت داشته باشی! بیا و از یادآوری و آشنایی ات با استاد حرفی بزن و یکی از شعرهایت را که استاد به آن علاقه داشت بخوان!»ـ
و البته پیداست که من هم این حُسن نظر و محبت خانم دکتر قمر آریان را ــ که نشانی از لطف و بزرگواری استاد در آن بود ـ نمی توانستم بی پاسخ بگذارم. و چنین بود که در این مجلس درحضور دوستان گرامی هستم.ـ
پیداست که یادآوری و سخن گفتن از نخستین آشنایی با استاد ، شاید از این بابت ارزش شنیدن داشته باشد که شهادت یک دانشجوی تبعیدی شعر و ادب فارسی ست در توصیف گوشه ای از مکارم اخلاقی و صفای روحی استاد زرین کوب.ـ
و امیدوارم که شما «من»ی در میانه نبینید و در هرجا ی صحبتم ضمیر اول شخص مفرد شنیدید به دیدهء اغماض و عفو بنگرید.ـ
اما آشنایی اینجانب با استاد بازمی گردد به حدود دوازده سال پیش از این . یعنی روزی که آقای شریفی
تلفن کرد و گفت که استاد زرین کوب به پاریس آمده اند و خواسته اند که من خدمت ایشان برسم.ـ
پیش از این بگویم که من هم مثل بسیاری از هم نسلانم متأسفانه آنچنان پرورش نیافته و نروئیده بودم که در نوجوانی از آثار کسانی چون دکتر زرین کوب برخوردار شده باشم. این سعادت را نداشتم. نظام آموزشی در ایران چنین امکانی را فراهم نمی کرد و نمی کند!ـ
من هنگامی با آثار و تألیفات استاد آشنایی یافتم که سال اول رشتهء تئاتر در دانشکدهء هنرهای زیبای دانشگاه تهران و بیست ساله بودم. (سال 1350).ـ
اولین اثری که ( به توصیه بهرام بیضایی) از او خواندم کتاب «نقد ادبی» بود که در کتابخانهء دانشکده موجود بود و مرا از وجود چنین بزرگواری آگاه کرد.ـ
از آن پس کمابیش ، هرچه از استاد می یافتم می خواندم و این شیفتگی همچنان ادامه دارد و هردم افزون است. با اینهمه هیچگاه سعادت دیدار ایشان را نیافته بودم. به خصوص به این علت که برای ادامهء تحصیلاتم به پاریس آمدم و بعد هم انقلاب بود و بقیهء ماجراها و هرکسی کو دور ماند از اصل خویش و از نیستان تا مرا بُبریده اند و الی آخر...ـ
به هرحال هنگامی که حبیب گفت ،استاد به دیدن تو تمایل دارند ، شعرهایت را هم بیاور ، آنچنان ذوق زده شدم که توصیف آن برایم مقدور نیست. یکی از بعد از ظهر های استثنائاً آفتابی ِ پاریس بود. آدرس گرفتم و به دیدار شتافتم.ـ
آنچه بیش از هرچیز برمن تأثیر نهاد ، آن حُجب و تواضع استثنایی استاد بود. مجموع آنهمه دانش و بینش و آگاهی و ذوق، همراه با این مایه حُجب و تواضع و مهر. همانجا به یاد این ضرب المثل فارسی افتادم که همواره از مادرم می شنیدم : درخت هرچه پربار تر خمیده تر و سربه زیر تر! و استاد نمونهء کامل این ضرب المثل بود.ـ
آنروز ازمن خواستند که شعر بخوانم .من هم خواندم و استاد با حوصله و محبت به شعرهایم گوش می داد و گفتنی نیست که سخنان مهرآمیزشان که حاکی از قبول خاطر بود ، چه مایه موجب تشویق من و درحکم کیمیایی بود که با مس وجودم می آمیخت!ـ
از آن پس ، خوشبختانه هرگاه استاد همراه با همسر گرامی شان خانم دکتر قمر آریان به پاریس می آمدند ـ حتی اگر سفرشان کوتاه و یکی دو روزه هم بود ـ مرا فرامی خواندند و به سروده هایم گوش فرا می دادند و محبت ها و تشویق هایشان را که همچون نفخهء روحبخشی اثر می کرد ، در حق من مکرر می داشتند.ـ
و البته پیداست که برای یک شاعر یا نویسنده که از فضای اجتماعی و زبانی و ملی و فرهنگی خود جدا مانده و دور افتاده باشد ، حضور و وجود شنوندگان و مشوقان و درحقیقت باغبانان بزرگواری همچون استاد زرین کوب ـ هرچند گهگاه ، اتفاق افتد ـ تا چه اندازه نیروبخش و امید دهنده است. خاصه آنکه ـ همانگونه که مستحضرید ـ متأسفانه اینطرف ها برای روئیدن نهال شعر فارسی و خلاقیت شاعر فارسی زبان زمین و آب و هوا و فضای چندان مناسبی یافت نمی شود!ـ
بد نیست بگویم که هنگامی که برای نخستین بار یکی از شعر های من به نام «زبان مادری» در ایران چاپ شد ، به واسطه محبت استاد بود که طی یکی ازین دیدارها از من گرفتند وبه ایران بردند و در اختیار مجلهء کلک و بخارا قرار دادند.ـ
به هرحال ، یکی از شعرهایی را که استاد در همان روز نخستین دیدار به آن ابراز علاقه کردند و از من گرفتند شعری بود به نام «جنگل و تبر» که در سال 1984 سروده شده است و اتفاقاً تمثیلی ست از فرهنگ و تاریخ ایران که با همهء بدبختی ها که گاه و بیگاه بر سر او آوار می شود و با همهء زخم ِ تبرهایی که از سوی خودی و بیگانه بر نهال ها و اصله ها و درختان خود تجربه می کند ، با اینهمه از رویائدن و پروردن درختان باراُومند و تناوری همچون استاد عبدالحسین زرین کوب ناتوان نیست. هرچند که گفته اند و می دانیم که :ـ
مادرِ آزادگان کم آرد فرزند.ـ
آن شعر را هم اینک خواهم خواند و پس از آن غزلواره ای را که همین روزهای اخیر در سوگ استاد سروده ام می خوانم و درد سر کوتاه می کنم.ـ

جنگل و تبر
در کشور من جنگل قوی تر از تبری ست که با درخت می ستیزد
ـ........................................ پل الوار

هرچند تبر به ریشه می کوبد

جنگل ز تبر قوی تر است اینجا

روزی که تبر نگون شود بر خاک
..
این بیشه شکوفه گـُستـر است اینجا
..
با گیسوی هر درخت ، باغی شوق
.
بر آب ِ روان شناور است اینجا
.
وان اصلهء زخم خورد ِ پارینه
.
پُر گــُل شجری تناور است اینجا
.
بر هر سروی هزاردستانی
.
دستان سازی نواگر است اینجا
.
زاغ و زغنی نه تا فغان گوید
.
زیرا قـُمـری سخنور است اینجا
.
گر پـوپک ِ پیکی از بهشت آید
.
خوانـَد که بهشت ِ دیگر است اینجا
.
انگشت گـَزد که : نی خطا گفتم
.
مانا زبهشت خوشتر است اینجا
.
بر شاخ ِ رَزان چراغها رنگین
.
هرخوشه چراغ خاور است اینجا
.
بر ناربُنان انار خندان لب
.
هر خنده نشاط ِ نوبر است اینجا
..
برخاک فُتاده ای بسا سروا
.
کامروز ستاده پیکر است اینجا
.
با قامت ِ سربلند ِ آزادی
.
هر سرو بلند همسر است اینجا
.
آئین ِ تبرزنان به دوزخ در
.
تا آزادی مُظفّر است اینجا
.
جنگل بشکوه ، جنگل آبادان
.
وآتش به دل ِ تبرگر است اینجا
.
جنگل به تبر فرو نیارد سر
.
جنگل ز تبر قوی تر است اینجا.ـ
..........................................................

و اینهم سوگسرودی ست
به یاد استاد زرین کوب و پاس آنچه به ما آموخت

..........................................
...........................................
عبدالحسین زرین کوب ، خدمتگزار ایران بود
.
باغ و بهار ِ آثارش ، باغ و بهار ِ ایران بود
.
مجموع ِ ذوق و دانش بود ، در حُجب و راستی ممزوج
.
آموزگار انسان بود ، آموزگار ایران بود
.
از کُنج ِ «کوچهء رندان » ، رمزآشنای حافظ بود
.
معنای معنویت را ، پیغامدار ایران بود
.
همراز ِ سّر ِ مولانا ، در حسرت جدایی ها
.
اندوهگین ِ انسان بود ، اندُهگسار ِ ایران بود
.
تا قوّتی به بازو داشت ،« تاریخ در ترازو» داشت
.
نااصلی و اصالت را ، سنگ ِ عیار ِ ایران بود
.
حُـلــّه ی فراست و فرهنگ ، دربافته ی دل و جانش
.
با کاروان ِ رهپویان ، از پود و تار ِ ایران بود
.
در تابشی زمین افروز ،از اختران ِ نادر بود
.
وان گردش ِ درخشانش ، گـِرد ِ مَدار ایران بود
.
مجروح ِ زخم ِ استبداد ، در انتظار ِ آزادی
.
همراه ِ عاشقان ، همدرد با انتظار ایران بود
.
با بینشی قرین با درد ، با دانشی قرین با عشق
.
تا هست یار ِ ایران است ، تا بود یار ِ ایران بود
.
هرگز نمیرد آن استاد ، آن پاکمرد ، آن آزاد
.
او افتخار ِ ایرانی ست ، او افتخار ِ ایران بود!ـ

پاریس ، اکتبر 1999
م.سحر